فصلنامه پژوهش هنر
پیاپی 4 (زمستان 1392)

اشارههنرهای سنتی یا هنرهای ملی بخشی از تلاش و تکاپوی ایرانیان در حیطه تولید هنری را شامل میشوند که برمبنای ویژگی های ملیتی و اقلیمی ایرانیان، شکل گرفتهاند و پاسخی به نیاز انسان ایرانی در دوره های مختلف بودهاند.
در این میان هنرمند ایرانی برای خلق، تولید، عرضه و کاربری بهتر اثر هنری به فناوری های بومی دست یافته است. فناوری های بومی این فرصت را در اختیار هنرمند قرار میدهند که از پس دشواری های تولید برآید و بتواند به ایده های ذهنی و تخلی خود واقعیت ببخشد.
آنچه که در حیطه فناوری های بومی همچون هر پدیده بومی دیگری میتوان به آن پرداخت، تلاش برای تکمیل آگاهی های شناختی، دانش شناسی، مهندسی ارزش، مدیریت دانش و تجربه، پیشبینی شیوه های انتقال تجربه و مهارت و سازگارسازی این فناوری های بهجایمانده از دوره های پیشین، با زمان است.
و اما امروز فناوری های بومی در نظام پویا، پرسرعت و با نشاط فناوری های نوین، در کجای کار قرار دارد؟ آیا برای پیوند فناوری های بومی با فناوری های نوین یا ارتقای کارکرد و عملکرد آنها بهفراخور مقتضیات و مطالباتی که از آنها انتظار میرود، فعالیتی صورت میگیرد؟
هنرهای سنتی ایران -باتاکید بر ارزش ذاتی و حفظ اصالت- نیازمند تحول در روندهای تولید و عرضهاند و این مهم با شناخت و ارتقای فناوری های بومی این هنرها قابل دستیابی است.
در نشست پیش رو با حضور دکتر محمد رزاقی دبیر علمی همایش فناوری های بومی در هنرهای سنتی، دکتر ایرج گودرزنیا عضو هیات علمی دانشگاه شریف، مهندس علیرضا اسماعیلی معاون پژوهشی فرهنگستان هنر، دکتر مهدی مکی نژاد عضو هیات علمی فرهنگستان هنر و مهندس کاوه خورابه دبیر اجرایی هماندیشی فناوری های بومی در هنرهای سنتی، جایگاه فناوری های بومی در هنرهای سنتی بررسی شده است.

قفل هرچند که عموما بهعنوان وسیله کاربردی در جهت حفاظت و امنیت شناخته میشود، اما وجه هنری آن کمتر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. این محصول هنر-صنعت دارای کارکردهای دیگری نیز بوده و بسته به کارکرد و تکنیک تولیدش جنبه های هنری متعددی به خود گرفته است. به عبارت دیگر کارکرد و تکنیکهای ساخت، وجه هنری آن را متاثر ساختهاند. در همین راستا در پژوهش حاضر به تکنیکهای ساخت قفل آویزها، و همچنین بررسی احتمالی رابطه فرم آن ها با محل ساختشان خواهیم پرداخت. رویکرد دیگر این پژوهش مربوط به تاثیر فرم بر کاربرد فلز مورد استفاده در قفل است.
هنرمند نه تنها به کاربرد قفل توجه وافر داشته، بلکه به زیبایی، تنوع و همچنین گاها به بومی بودن فرم آن ها نیز اهمیت داده است. معمولا این قفلها دارای تزیینات اصیل و چشم نوازی بودهاند، که در مناطق مختلف ایران تا حدودی با هم متفاوت بودهاند. بررسی این قفلها و محل ساختشان اصالت و هویت فرهنگی به کار رفته در این هنر را برای ما آشکار میکند. فرم برگزیده برای قفلها و همچنین آلیاژهای فلزی به کار رفته در آن ها، با توجه به نوع کاربرد قفل توسط قفلساز انتخاب میشده است.
این مقاله با جمعآوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای و میدانی پیش رفته و ساختاری تحلیلی- توصیفی دارد.

در طراحی محصولات، عوامل تاثیرگذار زیادی وجود دارند و محصولات مختلف مراحل طراحی خاصی را نیاز دارند، که در درجه اول، نیازمند آگاهی از فرهنگ و خواسته های جامعه هدف است. اشیا و لوازمی که مردم در زندگی روزمره استفاده میکنند اهمیت خاصی در تحقیق در زندگی و فرهنگ ایشان داراست و از بررسی آن ها میتوان به رفتار و اعتقادات مردم دست یافت.
ارگونومی از جمله از علومی است که یکی از وجوه اصلی آن راحتی استفاده گر در برخورد با اشیا و محصولات است. در این مقاله مشاهده می شود که در حالیکه این علم از جمله علوم جدید است، با این حال نشانه هایی از آن را میتوان در طراحی اشیای خانگی ایران کهن یافت. در این مقاله تلاش شده است بهطراحی اشیای خانگی دوران اولیه اسلامی ایران از منظر گشتالت و رعایت فاکتورهای انسانی پرداخته شود. بهعبارت دیگر، هدف اصلی در این مقاله، بررسی نشانه های علم ارگونومی در عنصر ماکرو و میکرو استفاده شده در طراحی اشیای خانگی این دوران است. جهت نیل به این مقصود، ابتدا تعریفهای مرتبط در مورد ارگونومی و وجوه آن بیان میشود. سپس، با معرفی اشیای خانگی قرون اولیه هجری ایران در جداولی، نشانه های ارگونومی در ساختار آن ها نشان داده میشود.

هنر کتابت قرآن کریم، از نخستین سده های ظهور اسلام به عنوان متعالیترین و ماندگارترین نسخی به شمار می رود که از ابتدا بهترین نمونه های هنری چون خوشنویسی و تذهیب را در خود جای داده است. در نگارش و تزیین این نسخ، رنگ به عنوان یکی از عناصر اصلی اجرایی به یاری کاتبان و مذهبان آمده است. در سده های نخست هجری کتابت قرآن سادگی و بیآلایشی خاصی داشت که همین امر سبب کاربرد محدود رنگها گردید. کاتب از مرکب مشکی و قهوهای تیره برای نگارش آیات الهی استفاده میکرد و رفتهرفته مطابق با سیر تحول کتابآرایی قرآن، چون اعرابگذاری، رنگهای متنوعتری نیز به کار رفت. نمود تحولات کاربرد رنگ علاوه بر خطوط، در تزیینات قرآن های پیش از قاجار نیز ادامه یافت. در دوران قاجار با ورود چاپ سنگی و در دوران پهلوی با ورود دستگاه های جدید کماکان شاهد چاپ قرآن های نفیس هستیم؛ این در حالی است که رنگهای قرآن های خطی همچنان کاربرد داشته، همچون رنگهایی که برای اعراب، حروف و نقوش استفاده شده است. محقق در این پژوهش به بررسی رنگهای خطوط، نقوش و علایم قرآن های خطی پیش از قاجار با نمونه های چاپی دوران قاجار و دوران پهلوی میپردازد. روش تحقیق در این پژوهش به لحاظ ماهیت از نوع کاربردی و بر مبنای حوزه اجرایی، توصیفی-تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات نیز از نوع کتابخانه ای است.

هدف از ارایه این مقاله بررسی فناوری های متنوع کار بر روی چوب در معماری بومی مازندران با ابزارها و شیوه های مختلف است. مساله اصلی در این مقاله نحوه و شیوه تراش، برش و پرداخت بر روی چوب و ایجاد اتصالات چوبی توسط هنرمندان بومی و استفاده از آن در معماری بومی مازندران است.
دستاوردهای مقاله نشان میدهد: چوب به عنوان یک نوع مصالح بومآورد خاص کاربرد فراوانی در بخشهای سازهای و تزیینی معماری بومی مازندران داشته است. نجاران بومی این منطقه که در برخی مواقع همتراز با معماران بومی بودند با استفاده از ابزارهایی مانند اره، تیشه، چکش، اسکنه و... اتصالات کل به کلی، داغلهای، فاق و زبانه و اتصالات طولی نیم و نیمساده، نیم و نیم فارسی و... بر روی چوب ایجاد نموده و از آن در بخشهای مختلف سازهای به عنوان تیر(نال)، ستون، کلاف، دیوار، نعل درگاه استفاده میکرده اند. بیشتر اتصالات بدون استفاده از میخ و پیچ بوده است تنها در برخی مواقع برای اتصال قویتر و ظریفتر از میخ و پیچ استفاده میشده است. در بخش تزیینات وابسته به معماری و صنایعدستی ضمن بهرهگیری از ابزار و اتصالات بالا، بر روی چوب به صورت ظریفتر پرداخت نموده و با ایجاد شیار، نقشبرجسته، گرهچینی و خوشنویسی از آن در ساخت در و پنجره و ضریح، شباک، کترا و... استفاده میشده است. فناوری های بومی در هنر نجاری منطقه مازندران به طرز چشمگیری شکوفا شد و در انواع بخشهای معماری با جلوه های تزیینی خودنمایی میکند. روش تحقیق در این مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی با توجه به منابع کتابخانه ای و میدانی میباشد.

ورود تکنولوژی و فنآوری های جدید به جوامع مختلف، یکی از عوامل اصلی در تحول آثار هنری به ویژه هنرهای کاربردی آنان محسوب میشود. تاریخ معاصر فرش ایران نیز نشان میدهد؛ اینگونه تاثیرات در تحول فرشهای عشایری نمود چشمگیری داشته است. فرهنگ و اندیشه عشایر بیش از هر مورد دیگری در دستبافته هایشان نهفته است. آشنایی با این ذخایر سنتی و بررسی دستآوردهای فنی و بصری آن ها به عنوان یک ضرورت میتواند در ارتقاء آثار بومی و نیز پرداختن به بنیاد علمی آن ها در توسعه فنآوری های ملی، نقشی اساسی بر عهده داشته باشد. این پرسش که: بررسی دستاوردهای تکنولوژی در زمینه کوچ عشایر از چه جنبه هایی برای تولیدات آن ها میتواند مفید یا مضر واقع شود؟ مسالهایست که نویسنده این مقاله را بر آن داشت تا وجوهی از هنر و صنعت گلیم شاهسون مغان را مورد مطالعه قرار دهد که فنآوری های جدید سهمی جدی در تحولات آن ها بر عهده داشته اند. مقاله حاضر از نوع مطالعات کیفی میباشد. نگارنده در این روش برای افزایش تعمیم پذیری نتایج، علاوه بر یافته های میدانی و آزمایشگاهی به استنباط و تطبیق های تصویری نیز تکیه دارد. تحلیلهای تصویری بر اساس 19 نمونه شاخص صورت پذیرفته که نشان میدهد؛ ورود تکنولوژی به کوچ عشایر، فنآوری های بومی را دستخوش تحولات ساختاری نمود. متن پیش رو چگونگی این تغییرات را در گلیمهای شاهسونی مغان مورد ارزیابی قرار میدهد.

صنعت سماورسازی که خود میتواند نقطه اوج دواتگری محسوب شود، در حدود دو قرن پیش، مقارن با سلطنت ناصرالدینشاه قاجار به ایران وارد شد و مورد توجه و حمایت بزرگمردی چون امیرکبیر قرار گرفت. با رجوع به منابع مکتوب آن دوران، این نتیجه قابلدریافت است که ساخت سماور، اسباب پیچیدهای که دو عنصر متضاد طبیعت، یعنی آب و آتش را گرد هم میآورد، از دستآوردهای مهم صنعتی و فنی زمان خود بهشمار میرود؛ تا آن جا که در برخی نوشته ها، اختراع آن را همردیف اختراع سینماتوگراف، تلفن و تلگراف، چراغ گاز و امثال آن دانستهاند.
نتایج حاصل نشان میدهد که سماور پس از ورود، بهتدریج در دست هنرمند داوتگر ایرانی از نظر زیبایی، فنآوری و فنون ساخت به اوج شکوفایی رسید، تا جائیکه در اواخر این دوره و سپس تا زمان پایان پهلوی دوم، چنان جایگاهی در صنعت دواتگری ایران یافت که ضمن تولید در انواع مختلف، از حیث فرم و اندازه، کالای جدانشدنی آشپز خانه های ایرانی شد.
این مقاله برآن است تا بهکمک مصداقهای متنوع تصویری و مطالعات میدانی، ضمن بررسی هنر و فن سماورسازی ومعرفی ابزار و مواد مورد استفاده، بهشرح گامبهگام مراحل ساخت سماور نیز بپردازد.

توتن عنوان قایقی سنتی است که با فرآورده های گیاهی حاشیه دریاچه هامون در سیستان تهیه می شود. برای تدوین مراحل تولید این صنعت دستی، متاسفانه منابع مکتوب در دسترس نبوده، به همین دلیل، عمده مراحل جمع آوری این تحقیق به صورت میدانی و در منطقه سیستان صورت گرفته است. برای آشنایی با توتن و شیوه بافت آن، شناخت و معرفی مختصری از هامون و ویژگی های زیستی و گیاهی آن مورد نیاز است، که سعی شده آنچه مرتبط با بحث حاضر می باشد به اختصار بیان گردد و پس از آن به روش های بافت و سایر ویژگی های توتن اشاره شود. هدف از گردآوری این مقاله ناشناخته بودن این قایق به عنوان یک صنعت دستی و کهن می باشد که به دلیل شرایط فعلی دریاچه هامون و عوامل صنعتی متاسفانه در دست فراموشی است.

معماری و مهندسی سازه در ایران دارای پیشینهای کهن بوده و همواره معماری و سازه با یکدیگر رشد کردهاند که دارای همگرایی بین فن و هنر هستند. این همگرایی موجب ساخت بناهای تاریخی بیشماری را در سرزمینی پهناور و در طی قرنها بهوجود آورده است و توانسته مسائل سازهای پیچیدهای را حل کند و شاهکارهای باشکوهی از معماری را خلق کند. مصالح طبیعی فلات ایران و فنون بومی سازهای، موجب استفاده وسیع از سازه های قوسی مبتنی بر تحمل نیروهای فشاری در عناصر معماری شده است. یکی از پیشرفتهترین این فنون سازهای برای پوشش فضا، باریکهتاقها هستند. پوشش توسط سازه های باریکهتاقی از دو دید قابل بررسی است، نخست از بعد تفکر که همان هندسه نظری است و سپس از لحاظ ساخت یا هندسه عملی مورد تحلیل قرارگیرد. پیوند این دو با یکدیگر، موجب شناخت و آگاهی این فناوری در پوشش فضا شده و به احیای آن کمک میکند.
این مقاله بر اساس روش توصیفی -تحلیلی است که برای تحلیل از روش مطالعات کتابخانه ای استفاده شده است. بنا بهعلل مختلف از جمله کمبود منابع جامع و متمرکز در این زمینه، این پژوهش، به صورت مشاهده انجامگرفته و نیز مبتنی بر مطالعات و برداشتهای میدانی پیش رفته است.
بازشناسی و واکاوی در فناوری های گذشته، در عصر مدرن که نگاه به گذشته جایگاهی نداشته، امری ضروری بهنظر میرسد. بهعبارتی دیگر، با شناخت سازه های ایرانی میتوان در شیوه ساخت و نحوه عملکرد آن آگاهی لازم را کسب کرد. در این نوشتار، فناوری باریکهتاقها در معماری سنتی و جایگاه استفاده از آن مطرح شده مورد ارزیابی قرار میگیرد.

استفاده از چوب در هنرهای بومی و سنتی ایران از دیرباز رواج داشته است. این مهم از یکسو وابسته به ظاهر زیبا و نقشهای چشمنواز چوب است و از سوی دیگر بهواسطه خصوصیات خاص و منحصر بهفرد آن. از جمله کاربردهای بومی چوب، استفاده از آن در سازهای موسیقی است. بر این اساس هنرمندان قدیمی بر پایه تجربه و آزمون و خطا به انتخاب چوب ها برای هریک از سازها پرداختهاند. گردو نیز در این میان بهلحاظ زیبایی های ظاهری و نیز خواص خود در ساخت ساز سنتور بیشترین کاربرد را یافته است. بسیاری از استادان ساخت ساز براساس دانش بومی بهدستهبندی و گروهبندی این سازها پرداخته اند. در این بررسی بر آن شدیم تا جزئیات بیشتری از خواص چوب گردو را کشف نموده و آن را با دانش بومی موجود مقایسه نماییم. چوب گردو از نظر خصوصیات آناتومیکی شبه بخش روزنه ای است. پارانشیم های محوری آن به مقدار زیاد و در نوار های کوتاه و بریده مماسی قرار گرفته است؛ بنابراین این چوب یکی از چوب های نسبتا الاستیک است. عناصر آوندی آن کوتاه و مواج هستند. فیبر ها دارای دیواره ی نازک و گاهی متوسط و اشعه های چوبی همگن و گاهی نا همگن هستند. همچنین در برش های طولی نقش و نگار زیبائی به وجود می آورد. بین نمونه های چوب مورد بررسی، از نظر خواص فیزیکی، آناتومیکی، ویژگی های صوتی و نوع صفحه اختلافاتی مشاهده شد. نمونه های با دانسیته بالاتر مدول الاستیسیته ی بالاتری نیز داشتند. رابطه کاهشی استاندارد بین خواص صوتی تمامی نمونه ها صرفنظر از نوع صفحه یا نوع چوب مشاهد شد. همچنین نتایج آزمون های صوتی، با نظرات اساتید مبنی بر تفکیک نمونه ها به جز یک مورد همخوانی داشت.

هنرهای سنتی بخشی از تولیدات بشری است که برگرفته از ذوق وخلاقیت هنری، مهارت فنی، مواداولیه طبیعی و بومی وبینش و باور انسآن ها و متاثراز جهان پیرامون آن هاست. هنرهای سنتی ایران در بستری از فضاهای فرهنگی و آداب و رسوم گسترده و متنوع شکلگرفته و رشد یافتهاند، به علاوه این گنجینه های فرهنگی وهنری از دانش فنی بالایی برخوردارند،که شایسته بازشناسی در روزگار کنونی میباشند. مصنوعات هنری چالشتر (مرکز فلزکاری و قطب تولید صنعت قفل) یکی از شهرهای استان چهارمحال وبختیاری، نیز باتکیه بر سابقه تاریخی، ویژگی های اقلیمی و طبیعی محیط زندگی و فرهنگ تولیدکننده و مصرفکننده ساخته و پرداخته میشود، به همین دلیل اینگونه مصنوعات را کالاهایی فرهنگی میشناسند که علاوه بر عملکرد مادی حامل پیام فرهنگی و ویژگی های قومی منطقهاند، علاوه بر این کلیه ابزار فلزی مانند چاقو، قیچی، کلاه خود، انواع زوبین و دیگر ابزار مورد نیاز در بافت گلیم و قالی و خیاطی توسط هنرمندان قفلساز تولید میشده است. ده ها استادکار و صنعتگر هنرمند در چالشتر با دانش فنی خود مشغول به ف عالیت در این حرفه بودهاندکه منجر به دریافت نشان مرغوبیت ملی و نشان مرغوبیت یونسکو شده و این نکته اهمیت پرداختن بیشتر به این هنر صنعت را میرساند. هدف این مقاله این است که باشناخت وبررسی رابطه جامعهشناختی و فرهنگی تولیدات قفلسازان چالشتر با ویژگی های بومی محل تولید، گامی باشد در راستای بازشناساندن این هنر صنعت به عنوان یکی از فنون بومی در هنرهای سنتی ایران که امروزه تنها بهصرف شناخت واحیاء این فنون میتواند در میدان رقابت ایستادگیکند.روش تحقیق در این مقاله برمبنای هدف از نوع کاربردی، با ماهیتی توصیفی وجمع آوری اطلاعات آن نیز به صورت ترکیبی (کتابخانه میدانی) بوده است.

خرمهره زیر شاخهای از فاینسها است که %90 مواد تشکیل دهنده بدنه آن سیلیس بوده و یک لایه لعاب آبی رنگ آن را احاطه میکند. فاینسها بیشتر مصرف زینتی دارند و قدمت این صنعت در ایران و برخی از کشورها مانند مصر به هزاره های قبل از میلاد میرسد که احتمالا همزمان با کشف مس بوده است.
فاینسها به سه روش تولید میشوند:-1روش اعمال لعاب-2روش شورهزنی -3روش دفنکردنی (روش ساخت خرمهره)روش دفنکردنی که همان روش تولید خرمهره است با نام قم تکنیک هم شناخته می شود که در حال حاضر در شهر قم این نوع فاینس ایرانی تولید میشود.
در این روش ابتدا بدنه ای از سیلیس ساخته می شود و سپس آنرا در ظرفهایی با پودر لعاب که شامل آهک، کربنات سدیم، خاکستر و اکسید مس است، میپوشانند و سپس در کوره 1000-1100 درجه سانتیگراد حرارت میدهند تا یک لایه لعاب آبی فیروزهایرنگ روی قطعه تشکیل شود.
هدف این مقاله که به روش میدانی و کتابخانه ای انجام گرفت، آن است که فناوری بومی ساخت خرمهره که میتوان گفت از هنرهای فراموش شده است و همچنین فناوری های غیر بومی مشابه آن به طور کامل از نقطه نظر فنی مطالعه و معرفی شود.

پاراوان از نمونه های قابل توجه هنر شرقی است که بازی تخیلبرانگیز و سیال میان کاربرد و تزیین را به بهترین شکل به تصویر میکشد؛ زیرا پاراوان قابلیت تغییر از یک فضای کاربردی معین به یک تابلوی تزیینی صرف را داراست؛ و شاید همین مسئله مهمترین نقطه اشتراک آن با هنر اسلامی باشد که تزیین را در کاربردیترین بخشهای زندگی روزمره چنان با ساختار اشیاء عجین میسازد که همچون جزئی از ذات آن شیء، نمودار میشود. پاراوان یک هنر وارداتی است که استفاده از شیوه های سنتی ساخت و تزیین در آن میتواند سبب یکپارچگی و پیوند آن با هنر و فضای زندگی شود. پژوهش حاضر در نظر دارد امکان کاربست امکانات یک سازه چوبی بومی، یعنی ارسی را، در ساخت و تزیین یک محصول چوبی وام گرفتهشده، یعنی پاراوان، مورد مطالعه قرار دهد. ارسی به دلیل استفاده از یکی از مهمترین شاخصهای معماری ایرانی یعنی گره چینی خود نمونه ای برجسته از هنر و معماری ایرانی بشمار میرود. در پروژه حاضر که از نوع پژوهشهای کاربردی می باشد و به شیوه توصیفی-تحلیلی کار شده است، سعی می شود ضمن بررسی قابلیتها و مزیتهای طرح، رنگ و تکنیک به کار رفته در ارسی ها، بتوان همان مولفه ها را برای استفاده در طراحی یک پاراوان ایرانی به کار بست.

عبور رودخانه زاینده رود از قلب شهر اصفهان موجب شکلگیری آسیابهای متعددی در اطراف این رودخانه شده است، ولی متاسفانه تعداد اندکی از این آسیابها باقی مانده است. با توجه به اهمیت و مکانیزم این آسیابهای خاص و عدم پژوهش کافی در مورد اینگونه آسیاب که از نوع آسیاب سینتکی بوده، بهطوریکه چرخ آسیاب در معرض عبور جریان آب قرار دارد، بهبررسی نوعی از اینگونه چرخابه ها پرداخته شده است. آسیاب مورد نظر دوقلو بوده و دارای دو اتاقک آسیاب است. (دو سنگه). در بررسی پیشرو سیستم این نوع چرخ آسیاب، مکانیزم حرکت چرخدنده ها، جهت حرکت آنها، چگونگی حرکت سنگ آسیاب همراه با ابعاد تقریبی آنها به تفصیل بیان شده است. همچنین بررسی مسیر آب آسیاب و آب کنار گذر (هرز آب) و نیز مسیر آب مادی همراه با نقشه ارایه شده است.

مینه های فنآوری ساخت عموما وجهی پنهان در هنر معماری است. بیشترین جنبه علمی-فنی در هنر معماری گذشتگان مربوط به تاقها است. تاق و گنبد ترکین به عنوان یکی از سازه های سنتی است که در مورد تعریف آن به لحاظ ساخت و فرم هندسی نظرات متفاوتی بیان شده است. در تعریف هندسی که در این مقاله بر اساس شواهد بررسی گردید، به ساختاری شبه نیمکره که توسط خطوط نصف النهاری (کوهانی) به قاچهایی تقسیم میشود، ترکین اطلاق میگردد. اما این تعریف در گنبدها میتواند در شیوه کنترلی ساخت، نوع آجرچینی، متصل کننده های دو پوسته یا تزیینات ظاهر شود. در این پژوهش برای پاسخ به چرایی ساخت تاقها و گنبدهای ترکین، نمونه هایی از این ساختار در جغرافیای فرهنگی وتاریخی ایران شناسایی شده است تا پس از آن زمینه برای تفکیک گونه ها به لحاظ فنآوری ساخت، سازه و تزیینات فراهم آید و تعریف واضحتری از انواع گنبدهای ترکین ارایه شود.

انسان به عنوان هنرمند، در مسیر تعالی خود همواره در جستجوی مواد و ابزارهایی نو برای بیان و انتقال احساسات، عقاید و تخیل بی حد و مرز خویش بوده است. در این میان سفال و سرامیک به عنوان هنری به قدمت خود بشر، بیش از سایر هنرها به مواد و شیوه های تولید وابسته است. به طور سنتی افزودن مواد خاص و ساختن مواد مرکب رسینه (کامپوزیت-سرامیکها) یکی از روش های بهبود کیفی و ارتقاء کارپذیری این مادهی کهن مورد استفاده بشر در تمامی تمدنها بوده است. با افزودن مواد ترکیبی با منشاء گیاهی، حیوانی و یا معدنی به گل رس میتوان خواص بدنه را متناسب با کاربردهای هنری خاصی که مد نظر است بهبود بخشید. تغییراتی نظیر؛ فرمپذیرکردن بدنه، تغییر رنگ و بافت، استحکامبخشی، کنترل انقباض، رفع تاب برداشتن، رفع ترک خوردگی، توسعه دمای پخت بدنه ها و لعابها، سبکسازی و شوکپذیر کردن بدنه ها در برابر حرارت.
در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و همچنین تجربی و با عنایت به اهمیت و جایگاه مواد و روش ها در هنر سفال و سرامیک، با نگاهی به آموزه های هوشمندانه و ارزشمند کهن، مواد افزودنی بومآورد که به طور سنتی به منظور بهبود و ارتقاء کیفی بدنه های رسی به آن ها اضافه میشدهاند و کاربردهای هنری آن ها مورد مطالعه قرارگرفته و در ضمن بررسی این موضوع در بسترهای تاریخی آن، قابلیتها، فرمولاسیون و تکنیکهای ساخت آن ها ارایه شده است. چنین شناختی به ویژه امروزه میتواند با توجه به پیشرفت فراوان و سریع علم سرامیک و معرفی مواد بسیار متنوع و جدید طبیعی و مصنوعی، الگویی باشد فرا روی هنرمندان، سفالگران و متخصصان علم سرامیک که با استفاده از مواد مرکب سرامیکی و قابلیتهای آن ها ترکیبات جدیدی را متناسب با اهداف کاربردی-هنری مورد نظر تهیه نمایند و شیوه های بیانی هنری خلاقانه و نوینی را در تولید و ارایه آثار و محصولات هنری سرامیکی در پیش گیرند، که به برخی از آن ها در خلال مقاله اشاره رفته است.

در گذشته ساخت انواع آجر با قالبهای دستی انجام میگرفته است. فرایند تولید گل به منظور قالبگیری دستی در کارگاه های تولید آجر، با گل تولید شده به صورت مکانیزه درکارخانجات متفاوت است. غالبا تصور بر این است که آجرهای ماشینی بهتر از آجرهای دستی میباشند، البته در صورت وجود دقت کافی در فرایند قالبگیری با روش دستی چنین تصوری الزاما منطقی نیست. مسئله اصلی تحقیق، قیاس کیفیت و پایداری آجر تولیدشده توسط پرس ضربهای با آجر تولیدی توسط قالب دستی میباشد. استاندارهای گوناگون مجموعه ای از آزمونهای کمی و کیفی را پیش روی ما قرار میدهد تا به وسیله آن بتوان به کیفیت آجرهای رسی پیبرد. استاندارد ملی ایران آزمونهایی از قبیل بررسی ابعادی، مقاومت فشاری، جذب آب، یخزدگی، تحدب و تقعر و درصد املاح راشاخصهای برای ارزیابی کیفیت آجرهایرسی قرار داده است. اما با توجه به این که انجام چنین آزمونهایی نیازمند تجهیزات دقیق اندازهگیری است در پژوهش فوق مبنای مقایسه، بررسی مقاطع شکست، میزانسایش، تستصدا و بهطور کل آزمونهایی است که در محیط کارگاه و به روش سنتی قابل انجام است.

در این پروژه هدف ما بررسی آکوستیک مسجد امام است. اگر کسی تا به حال به مسجد امام اصفهان سری زده باشد یکی از کارهایی که حتما به امتحان آن خواهد پرداخت چگونگی بازگشت صوت در این مسجد است. اتفاقی جالب که در کنار معماری زیبای مسجد امام میتواند نظر هر گردشگری را به خود جلب کند. اما تنها جذب گردشگران هدف این طراحی زیبا نبوده است. این امر یک مهندسی بسیار عالی را نشان میدهد که به هدف خاصی انجام شده است. در گذشته بدلیل نبود تکنولوژی صوتی پیشرفته امروزی، برای رساندن صدای یک سخنران به مستمعین، مشکلاتی وجود داشت. در همین دوره شیخ بهایی گنبد مسجد امام را به گونهای طراحی میکند که صدای سخنران حتی زمانی که چندان بلند صحبت نمیکند به راحتی به تمامی مستمعین برسد. در این تحقیق به بررسی گنبدی که در مسجد امام اصفهان قرار دارد پرداخته شده است تا بتوانیم از فنآوری به کار رفته در آن برای طراحی سالنهای کنفرانس امروزی استفاده کنیم. هدف اصلی بررسی علت قرارگیری گنبد در این ارتفاع است.

چوب مورداستفاده برای ساخت سازهای موسیقی همواره نیازمند نوعی از پیشتیمار برای آمادهسازی است. اغلب این پیشتیمارها ریشه در تجربه سینهبهسینه منتقل شده از سازندگان ساز دارند و هیچگاه به صورت علمی مورد بررسی قرار نگرفتهاند. چوب توت سفید بهعنوان ماده اصلی مورد استفاده در ساخت سازهای کاسهای ایرانی (تار، سه تار و کمانچه) در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. دستگاه ارتعاش خمشی دو سر آزاد جهت اندازهگیری سه فاکتور نشانگر خواص صوتی – مکانیکی (مدول الاستیسیته: E′، مدول ویژه: E′/ρ و ضریب میرایی: tanδ) در محدوده آکوستیکی استفاده شد. چوب توت تیمارنشده دارای دانسیته پایینتری از گونه های معمول مورد استفاده برای جعبه های صوتی سازهای اروپایی بود و مقادیر کمتری ازضریب میرایی را برای مقادیر معین مدول ویژه در مقایسه با رابطه استاندارد نشان داد. مراحل سه پیشتیمار سنتی معمول در کارگاه های ساز سازی عینا در آزمایشگاه بازسازی شد: خشککردن و رطوبتدهی دورهای که نمونهای از آمادهسازی سنتی چوب و پیرسازی کوتاهمدت آن بهشمارمیرفت ضریب میرایی را 10 درصد کاهش داده و در عین حال تاثیر منفیای بر مدول ویژه نداشت. خیساندن طولانیمدت چوب (تا چهار ماه) در آب سرد باعث خروج مواد استخراجی و کاهش دانسیته شد، اما بر ضریب میرایی اثری نداشت. تیمار آب گرم کوتاهمدت (دو الی دوازده ساعت) باعث خروج مواد استخراجی به همان میزان تیمار آب سرد شد، اما ضریب میرایی را افزایش داد. این نتایج در بعضی موارد تاییدکننده تیمارهای سنتی (خشککردن و آمادهسازی طولانی مدت) و در بعضی موارد برخلاف آنها هستند (تیمار کوتاهمدت در آب گرم). برای تفسیر بهتر نتایج در رابطه با «نشانگرهای کارایی صوتی»، بررسی تاثیرات فرهنگی – منطقهای بر ترجیحات موسیقیایی ساز سازان و نوازندگان ایران لازم به نظر میرسد.

بررسی اشیاء باستانی ایران نشان میدهد که تنوع بسیار زیادی در حجم سهبعدی، فرم و شکل این آثارو تزیینات آن ها وجود دارد. در متون تخصصی باستانشناسی و تاریخ هنر دلایل استفاده از این نوع احجام مرتبط با اساطیر و آیینها و باورها واغلب تزیینی ویا گاهی جادویی معرفی شده اند. حتی در کارت معرفی آثار درموزه ها هم کمتر اشاره ای به عملکرد آن ها می شود. معمولا جزئیات روی بدنه برخی ازاشیاء به عنوان فرم تزیینی معرفی گردیدهاند. این امر ناشی ازآن است که ارتباط فرم و عملکرد آن ها ازدیدگاه طراحی اشیاء و عوامل مرتبط با آن کمتر مورد توجه قرارگرفته است. هدف ازاین پژوهش بررسی چگونگی انتخاب فرم در ساخت اشیاء و به صورت موردی ظروف باستانی ایران است. بررسی ارتباط فرم ظروف با وضعیت جسمی (دست) انسان، اصلیترین بخش مورد نظر دراین پژوهش است. دوره تاریخی مورد نظر دراین تحقیق ظروف دوره پیش ازاسلام و از انواع ظروف سفالی، شیشهای، فلزی و چوبی برای نمونه گیری استفاده شده است. روش تحقیق دراین پژوهش توصیفی - تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات ازمنابع کتابخانه ای و پژوهشهای میدانی در موزه های داخلی و خارجی استفاده شده است. برای حصول نتایج واقعی و عملی تعدادی ظروف مشابه با ظروف باستانی مورد آزمایش و بررسی قرارگرفتهاند. یافته های این تحقیق نشان میدهند که برای هماهنگی پیکره ظروف با عملکردهای دلخواه در آن ها، انتخاب ماهرانهای درفرم و جزئیات آن ها به عمل آمده است.

در بسیاری از دستبافته های ایرانی، تنوع رنگ نخهای پود و نیز چگونگی و ترتیب عبور دادن این نخها از میان نخهای تار، تعیینکننده رنگ و نقش پارچه میباشد؛ بر همین اساس دستگاه های نساجی ساده (ساده باف) به منظور تهیه پارچه هایی با نقوش هندسی (چهارخانه) و دستگاه های پیچیده برای نقش اندازی های گردان به کار میرود که در دستگاه اخیر تمهیداتی خاص برای تقسیم و عبور نخهای پود از میانه نخهای تار در نظر گرفته شده است. اما حتی دستگاه های نساجی پیچیده نیز برای نقشاندازی، دارای محدودیتهایی میباشند که مهمترین آن الزام بر تکرار یک یا چند نقش در کل دستبافته است. در این میان پارچه های موسوم به دارایی از این نقیصه مستثنی می باشند و به نظر میرسد شیوه های نقشاندازی در این دستبافته محدودیتهای دیگر روش ها را نداشته باشد؛ که مهمترین علت این امر، کارکرد ویژه نخ های تار در نقشاندازی دارایی میباشد.
در این مقاله ضمن معرفی اجمالی شیوه های نقش اندازی در دستگاه های نساجی ساده و پیچیده، به بررسی شیوه های شکلگیری نقوش در پارچه های دارایی پرداخته ایم.

در این تحقیق به شناسایی نوع گونه و عوامل مخرب ارسی ها و پله های چوبی کاخ سلیمانیه واقع در شهرستان کرج پرداخته شد، همچنین مواد و روش های حفاظت موثر آن ها مورد ارزیابی قرار گرفت. پس از سنبادهزنی و آشکارشدن نقوش چوب و با استفاده کلید شناسایی ماکروسکوپی، نوع گونه چوبی، چوب چنار شناسایی شد. نتایج نشان داد که ارسی های چوبی این کاخ دچار هوازدگی شده و به ویژه در سطوح بیرونی آن ها، چوب دچار تغییر رنگ شده و سطح آن پرزدار شده است. همچنین، در برخی از قسمتهای ارسی ها به علت تغییر ابعاد چوب در اثر جذب و دفع رطوبت، ترک و شکافخوردگی مشاهده شد. نتایج حاکی از وقوع فرسایش مکانیکی سطوح چوبی پله های این کاخ بود. آثاری از حمله عوامل مخرب بیولوژیکی زنده مانند سوسکهای چوبخوار و موریانه مشاهده نشد. در بین مواد حفاظتی اعمال شده بر روی ارسی های چوبی (بازیلیت و روغن برزک)، در مجموع روغن برزک با امکان حفظ نقوش و زیبایی چوب به عنوان یک ماده دوستدار محیطزیست برای حفاظت ارسی های چوبی این کاخ پیشنهاد میشود.

علیرغم این که قدیمیترین نمونه های جلد روغنی ایرانی شناخته شده مربوط به قرن نهم ه. میباشد، اسناد ارایه شده در این مقاله نشان میدهد که ایرانیان پیش از قرن نهم هجری با پدیده «لاک کاری» یا ایجاد «پوششهای روغنی» آشنا بودهاند. در منابع کهن مواد شناسی ایران به «روغن کمان» و طریقه ساخت آن اشاره شده و کاسه مکشوف از رباط شرف (قرن ششم ه.) نیز گواهی بر تاریخی متاخرتر است. لکن در سده های اخیر از «شلاک» نیز در کتاب آرایی ایرانی استفاده شده است. مطالعات نگارندگان نشان میدهد که روش ساخت و استفاده از روغن کمان در ایران امری کاملا بومی بوده و متفاوت از روش های ساخت و کاربرد لاک در شرق دور (چین، ژاپن و...) و هند است و بررسی تطبیقی انجامشده بر روی روش کار و مواد به کار رفته در لاککاری شرقی با روغنیکاری در ایران به اثبات این نظر منتهی میشود. شلاک اصالتا یک محصول هندی بوده و حاصل فعالیت حشره Kerria lacca بر روی برخی گیاهان و درختان میباشد که محصول نهایی آن احتمالا از حدود دوره تیموری تاکنون به ایران تجارت می شود و در آثار هنری بدلیل کاربرد راحت آن جایگزین روغن کمان شده است. در این مقاله ضمن بررسی ساختار و طرز تهیه «روغن کمان» و «شلاک» به بررسی تفاوتهای آن ها پرداخته و تاریخ جدیدی برای دستورالعمل ساخت و کاربرد روغن کمان در ایران معرفی و پیشنهاد میشود.

نمد یکی از زمین پوشهای متعددی است که مورد استفاده اکثریت اقوام و طوایف ساکن در فلات ایران است. ساختار و شکل این زمینپوش نشان دهنده قدمت ساخت و تولید آن نسبت به سایر زمین پوشها همچون گلیم، فرش و...است.
تولید نمد و محصولات نمدی از دیرباز بر اساس نیازهای هر قوم و طایفه شکل گرفته است، اما با تغییرات چند دهه اخیر و صنعتی شدن بسیاری از جوامع و تغییرنیازها و شیوه برآوردهکردن آن ها در بین مردم، بهتدریج رو به فراموشی میرود. در صورتیکه به دلیل بومی و در دسترس بودن تمام مواد اولیه آن در مناطقی که دارای پیشینه سنت نمدمالی هستند، همچون استان مازندران و همچنین ابعاد و ضخامت های متنوع و مناسبت آن با اقلیم های سرد و مرطوب، قابلیت روزآمدشدن و حتی تغییر کاربری را داراست.
جای آن دارد که با بازنگری در نحوه تولید و فناوری بومی این هنر دیرین- که مهمترین هدف این مقاله است- و نیز انطباق آن با نیاز روز جامعه در راه احیای این سنت در حال فراموشی کوشش کرد.